اخلاص

حقیقت اخلاص :
«اخلاص» در لغت به معناى پاک و خالص گردانیدن و با کسى دوستى بى‏ ریا داشتن و عبادت بى ‏ریا کردن است. و در اصطلاح عرفا و متصوفه، اخلاص آن است که از غیر، مبرى آید و روى دل با حق داشته باشد و هر کار که کند و هر سخنى که گوید، قطع نظر از خلق کند و به مدح و ذم ایشان التفات ننماید و ترک ریا کند در طاعات.

اخلاص عبارت است از رهایى و تنزیه دل از هرگونه شایبه و کدورتى که صفاى آن را مشوب دارد و مکدّر نماید. و تحقق در آن چنان است که تمام چیزها را چیز دیگرى که غیر او است، مشوب و مکدّر مى‏نماید؛ چون از این شایبه ‏ها و کدورت‏ها رها شد و صفا یافت، آن را خالص نامند.

و اما اخلاص در اصطلاح اهل سیر و سلوک آن است که براى عمل خود، شاهد دیگرى جز خدا نطلبى. و گفته‏ اند: اخلاص، تصفیه اعمال است از جمیع غش‏ها و کدورت‏ها. و نیز گفته ‏اند: اخلاص امرى است سخت پوشیده و پنهان، که نه فرشته را از آن خبرى است تا نویسد، و نه شیطان را که در آن فساد کند، و نه هوا و هوس را که دگرگونش نماید.

اقسام اخلاص :
در یک تقسیم، اخلاص را به دو قسم تقسیم نموده اند :
اخلاص و اخلاص اخلاص
قسم اول ـ یعنى اخلاص ـ خود بر چهار قسم است: اخلاص در گفتار؛ اخلاص در کردار که در همه اعمال رضاى حق طلبد؛ اخلاص در اعمال و عبادات شرعى؛ و اخلاص در احوال و واردات قلبى.
اما قسم دوم ـ یعنى اخلاص اخلاص ـ آن است که سالک، عمل خود را به هیچ وجه من الوجوه نبیند، بلکه همه اعمال را از آنِ خداى تعالى داند، بنابراین مخلص (به کسر لام) واقعى، خدا است نه او.

مستند اهل سیر و سلوک در این کلمه، قرآن مجید است؛ و اغلب به آیه شریفه «وَ مَا اُمِرُوا إلاَّ لِیَعْبُدُوا اللّه‏َ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ »استناد نموده‏اند و در تعریف آن آورده‏اند:
حقیقت اخلاص در سلامت سالک است از دو وصف ریا و هوا. و اصل در اخلاص، نیت است؛ از این جهت است که گفته‏ اند: اخلاص بدون عمل، بهتر از عمل بدون اخلاص است و نیت، اصل و اساس اخلاص است که «نیة المرء خیرٌ مِن عمله».
سوره «قل هو اللّه‏» را از آن رو اخلاص خواندند که آن، خالص در ذکر صفات خداى تعالى است و با ذکر بهشت و دوزخ، وعده و وعید، و امر و نهى آمیخته نشده است. در اسرار التوحید آمده است:
یکى پرسید: یا شیخ! اخلاص چیست؟ گفت: رسول صلى ‏الله‏ علیه ‏و‏آله گفته است که «اخلاص سرّى است از اسرار حق، در دل و جان بنده، که نظر پاک او بر آن سرّ است و موحد که موحد است، بدان سرّ است…»

شیخ ما گفت: هر کس که به نفس زنده است، به مرگ بمیرد و هر که به اخلاص و صدق زنده است، هرگز نمیرد؛ از سرایى به سرایى نقل کند.